بحران آب و راههاي مد يريت بحران

آب مايه حيات و عامل و محرك اصلي فعاليتهاي كشاورزي به شمار مي رود و 70 درصد آب مصرفي جهان به آبياري اختصاص مي يابد بسياري از كشورها بخصوص كشورهايي كه در مناطق خشك و نيمه خشك قرار دارند براي توليد محصولات كشاورزي به آب نياز دارند و بيش از 90 درصد توليدات زراعي و باغي كشور ما نيز حاصل كشت آبي است و در واقع آب محور توسعه كشاورزي است منابع آب تجديدشونده كشور 130 ميليارد مترمكعب است و از 5/89 ميليارد مترمكعب آب استحصال شده در كشور 83 ميليارد آن در بخش كشاورزي مصرف مي گردد (5/93 درصد) و علي رغم محدوديت شديد منابع آب بهره وري و كارآيي استفاده ازاين منابع بسيار پايين است بخش كشاورزي درآينده بايد ضمن مصرف آب كمتر توليد بيشتري را عرضه نمايد.

جمعيت ايران در سال 1300 كمتر از 10 ميليون نفر بوده كه امروز به بيش از 70 ميليون نفر افزايش يافته(1385) و هفدهمين كشور پرجمعيت دنياست و پيش بيني مي گردد در سال 2050 جزو ده كشور پرجمعيت جهان به شمارايد.

ميزان سرانه آب تجديدپذير در سال 1300  حدود 13000 مترمكعب بوده كه درحال حاضر ميزان سرانه آب در كشور به حدود 1900 مترمكعب تقليل يافته و درآينده به مراتب وضع بدتر خواهد شد.

براساس شاخصهاي موجود بين المللي براي سنجش ميزان بحران آب در كشورهاي مختلف (شاخص
فالكن مارك،شاخص سازمان ملل و شاخص مؤسسه بين المللي مديريت آب)معتبرترين شاخصها مي باشند.

1-براساس شاخص فالكن مارك: كه بحران آب را براساس مقدار سرانه منابع آب تجديذپذير در كشور تعريف كرده است و ميزان سرآنه آب 1700 مترمكعب در سال را به عنوان شاخص كمبود معرفي كرده است.باتوجه كه درحال حاضرسرانه آب تجديدپذير ايران حدود 1900 مترمكعب مي باشد ايران در آستانه تنش آبي قراردارد.

2-شاخص سازمان ملل:بنياد كميسيون توسعه پايدار سازمان ملل ميزان درصد برداشت از منابع آب تجديذپذير در هركشور را به عنوان شاخص اندازه گيري بحران آب معرفي كرده است براساس شاخص مذكور هرگاه ميزان برداشت آب يك كشور بيشتر از 40 درصد كل منابع آب تجديدپذير آن باشد اين كشور با بحران شديد آب مواجه مي باشد و اگر اين مقدار درحد فاصل 20-40 درصد باشد بحران در وضعيت متوسط و چنانچه اين شاخص بين 10-20 درصد باشد بحران درحد متعادل و كمتر از 10 درصد بدون بحران تلقي ميگردد  باتوجه به اينكه در ايران هم اكنون 69 درصد كل آب تجديدپذير كشور مورداستفاده قرارمي گيرد ايران در وضعيت بحران شديد آبي قراردارد.

3-شاخص موسسه بين المللي مديريت آب:مؤسسه مذكور دو عامل درصد برداشت كنوني نسبت به كل منابع آب سالانه  و درصد ميزان برداشت آب در آينده نسبت به برداشت آب درحال حاضر را همزمان مورد استفاده قرارمي دهد كه براساس اين شاخص ايران در وضعيت بحران شديد آبي قرار دارد ايران تا سال 2025 بايد بتواند 112 درصد به منابع آب قابل استحصال خود بيفزايد كه اين مقدار باتوجه به منابع و امكانات موجود غيرممكن به نظر مي رسد.

استان خراسان رضوي با داشتن 3/8 ميليارد مترمكعب منابع آب تجديدشونده و با جمعيت بيش از 5/5 ميليون نفر ميزان سرانه آب تجديدشونده آن حدود 1500 مترمكعب مي باشد كه 21 درصد كمتر از سرانه آب كشور مي باشد بنابرايـن وضعيت در استان خراسان رضوي به مراتب بحراني تر از ساير نقاط مي باشد.

     تحليل منابع آب ايران بااستفاده از شاخصهاي تعيين بحران آب

راههاي كنترل بحران:

بخش كشاورزي استان با اين واقعيت روبروست كه درآينده بايستي ضمن مصرف آب كمتر توليد بيشتري را عرضه نمايد لذا با مديريت صحيح منابع آب و بااستفاده از دانش و فناوريهاي نوين بايد درجهت ارتقاء بهره وري از منابع آب،افزايش كارايي مصرف آب ،افزايش راندمان آبياري و افزايش عملكرد در واحد سطح گامهاي اساسي را برداشت.

راندمان آبياري در كشور طبق گزارشات FAO در سال 2000  32 درصد بوده و طبق گزارشات معاونت امور زيربنايي در سال 83 حدود 40 درصد بوده است درحاليكه در اكثر كشورهايي كه ازنظر اقليمي،اجتماعي و اقتصادي مشابه ايران مي باشند راندمان آبياري به مراتب بالاتر از كشور ما مي باشد به طوريكه راندمان آبياري براساس گزارش فائو در سال 2000 در ليبي 60 درصد،هند 54 درصد،مصر 53 درصد،سوريه 45 درصد،پاكستان 44 درصد،عربستان 43 درصد،تركيه 40 درصد،چين 36 درصد،ايران 32 درصد بوده است.

-كارآيي مصرف آب از ديدگاه زراعي:كارايي مصرف اب، مقدار ماده خشكي كه توسط گياه به ازاء هر مترمكعب آب حاصل مي گردد تعريف شده است مقدار ماده خشك توليدشده به ازاء هر مترمكعب اب مصرفي در كشور ما در مقايسه با ساير كشورها بسيار پايين مي باشد در دو استان اصفهان و گلستان كه مطالعاتي دراين زمينه انجام شده در دشت برخوار اصفهان متوسط توليد ماده خشك به ازاء هر مترمكعب آب از 132 گرم تا 3832 گرم بر مترمكعب متغير مي باشد كه كمترين آن مربوط به تنباكو و بيشترين آن مربوط به ذرت علوفه اي مي باشد و متوسط كارآيي مصرف آب محصولات زراعي 800 گرم مي باشد محصولاتي مانند ذرت علوفه اي،ذرت دانه اي،سيب زميني،پياز،يونجه و جو كارآيي مصرف آب بالاتري داشته اند.

در دشت گركان و گنبد نيز كارآيي مصرف آب از135 تا 1838گرم متغير بوده كه كمترين آن مربوط به ماش  و بيشترين آن مربوط به لوبيا مي باشد و محصولاتي مانند گندم و جو،ذرت دانه اي،ذرت علوفع اي،سيب زميني كارآيي مصرف آب بيشتري داشته اند و متوسط كارآيي مصرف آب محصولات زراعي دشت مذكور 641 گرم بر مترمكعب مي باشد.

راهكارهاي پيشنهادي براي افزايش كارآيي مصرف آب:

الف-بهينه سازي روشهاي آبياري و  افزايش كارآيي مصرف آب در اراضي زراعي ازطريق

1. اصلاح الگوي كشت محصولات زراعي
2. انتخاب ارقام پرمحصول و با كارآيي مصرف آب بالا و ترويج كشت آنها
3. اصلاح ژنتيكي گياهان بااستفاده از تكنيكهاي جديد (بيوتكنولوژي) و توليد ارقام با كارآيي مصرف آب بالا
4. تحقيقات روي ارقام مقاوم به شوري و خشكي و دستيابي به آن
5. بررسي و تحقيق درباره آرايش كاشت گياهان زراعي مختلف         
6. استفاده و ترويج مديريت تلفيقي آب آبياري و كودهاي شيميليي
7. كاشت زود گياهان به منظور فرار از خشكي و تنش
8. گسترش كشت ارقام با طول دوره رشد كوتاه و رشد اوليه سريع
9. بررسي درمورد تعيين ابعاد مناسب مزرعه به منظور بهبود راندمان آبياري
10. بررسي و تحقيق درمورد تراكم بوته مطلوب در هكتار
11. افزايش راندمان آبياري و يكپارچه سازي اراضي  

ب-اصلاح ساختار آبياري سنتي در مزارع و باغات:

1. تسريع در اجراي طرحهاي يكپارچه سازي
2. ترويج استفاده از روشهاي مناسب آبياري
3. استفاده از آب برگشتي فاروها و نوارها
4. گسترش آموزش روشهاي مدرن و كارآمد آبياري سطحي ازقبيل آبياري كابلي و موجي 
5. استفاده از سيستمهاي آْبياري زيرزميني و روشهاي آبياري زيرسطحي با حذف تبخير از خاك

ج-كاهش تبخير ازسطح مزرعه:

1. ترويج و گسترش استفاده از مالچ طبيعي و مصنوعي
2. استفاده از روشهاي بهزراعي درجهت كاهش تبخير و تعرق و ترويج آن
3. كاهش تبخير مستقيم در زمان آبياري و اجتناب از آبياري در اواسط روز

د-استفاده از روشهاي مناسب  مديريت آبياري به منظور كاهش تلفات آب:

1. تحقيق و بررسي و ترويج كشت نشايي
2. ترويج و توسعه استفاده از روشهاي آبياري تحت فشار در آبياريهاي اوليه
3. انجام اقدامات فني نظير كشت بذور جوانه دار شده و با كشت بذور غني شده كه سريع رشد نمايند

ه-انجام كم آبياري به منظور افزايش كارآيي مصرف آب:

 كم آبياري مصرف عامدانه و عالمانه كمتر آب به منظور افزايش توليد است كه در آن بايد به نكات زير توجه نمود 

1. انتخاب گياه مناسب براي كم آبياري (گياهاني كه داراي دوره رشد كوتاه راندمان مصرف آب بالا و مقاوم به خشكي هستند)
2. خاك مناسب براي كم آبياري (خاكهاي داراي ظرفيت نگهداري بالا)
3. كيفيت آب آبياري (كيفيت آب بايد خوب باشد)
4. عمليات زراعي (بايد از روي منحني تابع توليد،درآمد و هزينه تعيين گردد)
5. زمان آبياري (باتوجه به رفتار گياه كه حداقل تأثيرات منفي را بر رشد آن داشته باشد)
6. روشهاي اعمال كم آبياري (بستگي به كيفيت آب و خاك دارد)
7. مصرف كود (به ويژه كودهاي پتاسيم و روي نقش مهمي در تنظيم روزنه ها و كاهش تعرق گياه دارند)        

منابع وماخذ:  

1-آمار نامه كشاورزي 1384 دفتر آمار وفناوري اطلاعات،وزارت جهاد كشاورزي    

2-سالنامه اماري كشاورزي سازمان جهاد كشاورزي،1386    

3-براورد كارايي مصرف اب محصولات زراعي دردشت برخوار اصفهان ودشت گرگان وگنبد،موسسه پژوهشهاي برنامه ريزي واقتصاد كشاورزي